De Bijlmer was vroeger een zompige wildernis, maar er werd toch om gevochten

30 september 2025

Broek of Broec betekent vochtig laagland, moeras. Er zijn meerdere 'broeken' in Nederland. Denk bijvoorbeeld aan Broek in Waterland ten noorden van Amsterdam en Broek op Langedijk. Een groot deel van het huidige stadsdeel Zuidoost was vroeger een 'broek'. De originele naam van het gebied was dan ook Bindelmerebroec.

Heren van Amstel

In die wirwar van sloten, riet en drassig veen leefde in de 11e eeuw Wolfgerus van Amstel. Hij was de eerste schout van Amestelle, later bekend als Amstelland. De Bindelmerebroec was daar onderdeel van. De familie van Wolfgerus, de heren van Amstel, soms Heeren van Aemstel genoemd, domineerde het moerassige gebied eeuwenlang. Dat deden ze in naam van de bisschop van Utrecht, later onder de graaf van Holland.

Historiserende en gefantaseerde voorstelling van het kasteel van de heren van Amstel te Ouderkerk aan de Amstel. Het slot is weergegeven als ruïne. Circa 1300

In handen van de keizer

De Bindelmerebroec was een grensgebied. Het lag precies tussen het land van de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland. Ook de kleine nederzetting Amsterdam grensde eraan. Officieel was de Bindelmerebroec in handen van de keizer. Een regel uit de oude Romeinse tijd bepaalde namelijk dat wildernis eigendom was van de hoogste wereldlijke macht. De keizer van het Heilige Roomse Rijk dus. Leenheren, een soort ambtenaren, beheerden de wildernissen in naam van de keizer, maar hoe verder weg de keizer woonde, hoe meer rechten en land de leenheren zichzelf toe-eigenden.

Bonje

En zo kon het dat de heren van Amstel, de bisschop van Utrecht en de graaf van Holland constant bonje hadden omdat ze het niet eens konden worden over wie nou eigenaar van de Bindelmerebroec was. In die periode leek Utrecht de natuurlijke hoofdstad van het noorden van de Lage Landen te worden. Voor het gemak vergaten alle partijen de keizer, en de spanningen liepen af en toe hoog op.

Tussen Amsterdam en Utrecht

Het onontgonnen veengebied van de Bindelmerebroec was slecht begaanbaar voor legers, maar ideaal als natuurlijke scheiding. Dankzij de heren van Amstel botsten Utrecht en Holland er niet frontaal, en bleef Amsterdam buiten directe conflicten. De onduidelijkheid over het gebied hield de bisschop en graaf bezig, en gaf Amsterdam ruimte om te groeien.

Rebellie

Toen Wolfgerus' afstammeling Gijsbrecht IV van Amstel aan de macht kwam, richtte hij zijn blik op Utrecht waar zijn leenheer, de bisschop, regeerde. Hij had een appeltje te schillen met de bisschop van Utrecht. Zijn vader, Gijsbrecht III, was namelijk in 1252 opgepakt door een bisschop wegens verraad. Om hem te straffen, liet de bisschop Gijsbrecht III aan zijn benen achter een paard binden en door Utrecht en omgeving trekken tot hij stierf. Niet heel gek dus dat Gijsbrecht IV geen fan van Utrecht was.

Gijsbrecht van Amstel en Herman van Woerden als gevangenen Utrecht binnengeleid, 1252. Gijsbrecht III (de vader van Gijsbrecht IV) werd in 1252 opgepakt door de bisschop van Utrecht wegens verraad. Vandaar dat Gijsbrecht IV zo gefocust was op Utrecht.

Vernedering

In 1274 brak er oproer uit. Boeren uit Kennemerland kwamen in verzet tegen de adel, en Gijsbrecht IV van Amstel greep zijn kans. Hij sloot zich bij de rebellen aan en trok samen met hen Utrecht binnen. Voor even stonden ridder en boer zij aan zij, een zeldzame eenheid. Maar het duurde niet lang. De opstand werd hard neergeslagen en Gijsbrecht moest vluchten. Zijn vroegere bondgenoot, graaf Floris V van Holland, liet hem gevangenzetten. Het kasteel van de heren van Amstel werd belegerd en verwoest. Hun macht was gebroken, hun naam vernederd.

Ontvoering

Hun wraak kwam jaren later in 1296 toen graaf Floris zijn bondgenoot, koning Eduard I van Engeland, liet vallen voor de Franse koning Filip. De Engelse koning vroeg daarop enkele edelen om Floris gevangen te nemen. Tijdens een valkenjacht greep Gijsbrecht hem, samen met andere edelen, waaronder Gerard van Velsen.

Floris vermoord

Het nieuws verspreidde zich snel, en het volk dat Floris steunde, probeerde hem te bevrijden. Gijsbrecht was toen al naar Brabant gevlucht. Toen de edelen met hun gevangene vertrokken van het Muiderslot, kwamen ze een groep Gooilanders tegen. Die eisten Floris op. Gerard van Velsen weigerde, en sloeg en stak Floris vervolgens dood. De graaf was weerloos. Zijn handen en voeten waren vastgebonden, vingers gekloofd, en in zijn mond hadden ze een handschoen gestopt.

Graaf Floris V met zijn edelen op valkenjacht, 1296

Ballingschap

Van Velsen werd later opgepakt en gruwelijk geëxecuteerd: de zoon van Floris liet hem in een ton vol spijkers door de straten rollen. Gijsbrecht IV ontsnapte aan dat lot, maar betaalde een andere prijs. Hij verloor zijn kastelen, zijn land en al zijn macht, en moest de rest van zijn leven in ballingschap doorbrengen.

Amsterdam groeit

Het verhaal van Gijsbrecht is er maar één uit de roerige geschiedenis van de Bindelmerebroec. Dit natte, weerbarstige gebied leek onbelangrijk, maar het machtsspel eromheen had grote gevolgen. Terwijl heren en bisschoppen erom streden, kreeg het kleine vissersdorpje Amsterdam de ruimte om te groeien. Want al het gedoe in de Bindelmerebroec, trok de aandacht weg van Amsterdam.

Drooglegging

In de 17e eeuw, toen Amsterdam al groot en machtig was, gaven de Staten van Holland het bevel om het meer in het gebied droog te leggen. Dat lukte niet helemaal. Het midden van het Bijlmermeer bleef nat, en daardoor was er alleen aan de randen landbouw mogelijk. Bij een zware storm in 1702 liep het hele gebied zelfs weer onder water. Amsterdam en Weesp sloegen vervolgens de handen ineen om het samen weer droog te maken. Een klus die bijna een eeuw duurde.

Nog steeds weerbarstig

Eeuwen na de heerschappij van de heren van Amstel was het gebied nog steeds weerbarstig en nat. En landbouw bleef lastig, omdat de grond van slechte kwaliteit was en geen zoet grondwater vasthield. Er werd niet meer om gevochten, maar wat moest er toch gebeuren met dat land?

De Bijlmer

Uiteindelijk werd 2 eeuwen later op 13 december 1966 de eerste paal voor woningbouw geslagen in de voormalige Bindelmerebroec. Er zou een woonwijk komen, met hoogbouw en honingraatstructuren en heel veel groen. Geen lijdende boeren, geen veldslagen, geen overstromingen en onderwaterzettingen meer. Maar een moderne, groene woonwijk voor Amsterdammers. De nieuwe Bindelmerebroec. Een drooggelegd Bijlmermeer. Bijlmer.

Meer weten

Wilt u meer weten over de geschiedenis van woonwijk de Bijlmer? Lees dan De Bijlmer: het paradijs voor de nieuwe mens.

Foto boven artikel: gezicht op de Gaasp met donkere lucht

Foto's: Stadsarchief Amsterdam

Lees ook

• 150 jaar trams door Amsterdam: zó zag dat eruit
• Geen klassieke muziek, maar rake klappen in het Concertgebouw
• Hoe het Amsterdamse volk in opstand kwam nadat hun kermis werd afgepakt