80. rocznica wyzwolenia obozów KL Mauthausen-Gusen

W uroczystościach upamiętniających 80. rocznicę wyzwolenia obozów KL Mauthausen-Gusen wzięła udział Bożena Żelazowska, sekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Wiceministra złożyła wieńce m.in. przed polskim pomnikiem przy wejściu do sztolni Bergkristall, w krematorium w Gusen Memorial, a także przed pomnikiem polskim oraz ośmioma pomnikami innych narodowości na terenie Mauthausen Memorial.

Mauthausen-Gusen - historia obozu koncentracyjnego

W świetle niemieckich dokumentów oraz świadectw byłych więźniów, wydaje się wysoce prawdopodobne, że już jesienią 1939 r. Niemcy planowali utworzenie specjalnego obozu koncentracyjnego dla polskich warstw przywódczych i polskiej inteligencji. Obozem tym miał stać się Gusen, pierwszy i największy podobóz obozu koncentracyjnego Mauthausen, powstałego 8 sierpnia 1938 r. w pobliżu Linzu. Obóz Gusen rozpoczął funkcjonowanie 25 maja 1940 r. 9 marca 1944 r. w pobliżu zaczął funkcjonować- obóz Gusen II, a 16 grudnia 1944 r. w Lungitz - niewielki obóz Gusen III.

W obowiązującym podziale obozów koncentracyjnych na trzy kategorie Mauthausen i Gusen zakwalifikowane zostały jako jedyne obozy III kategorii dla więźniów szczególnie "obciążonych" - uprzednio karanych i aspołecznych, rokujących nikłe nadzieje na "poprawę". Praktycznie oznaczało to wyrok śmierci dla deportowanych tu osób.
Obóz Mauthausen i jego podobozy odegrały kluczową rolę w niszczeniu polskich elit społecznych oraz ludzi nauki i kultury. W 1940 r. 97% więźniów Gusen stanowili Polacy. Później przybywały tam grupy więźniów innych narodowości, zawsze jednak więźniowie polscy stanowili w nim najliczniejszą grupę. W Gusen więziono tysiące osób z polskiej inteligencji: nauczycieli, księży, lekarzy, urzędników, architektów, inżynierów, dziennikarzy, pisarzy i poetów, muzyków i kompozytorów, działaczy społecznych i politycznych, profesorów wyższych uczelni i studentów.
Według byłego więźnia Gusen i polskiego badacza jego dziejów mgr. Stanisława Dobosiewicza, w Gusen więzionych było ogółem ok. 77 500 więźniów wielu narodowości (obywatele radzieccy, Żydzi europejscy - głównie z Polski i Węgier, Hiszpanie, Włosi, Francuzi, Jugosłowianie i inni), w tym ok. 34 300 Polaków. Zamordowanych zostało i zmarło ok. 44 600 więźniów, w tym ok. 27 tys. Polaków.

Polskie starania o upamiętnienie w Gusen

Kilkuletnie starania polskich władz, w tym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ambasady RP w Wiedniu, jak również byłych więźniów, doprowadziły do możliwości rozbudowy miejsca pamięci w Gusen.

Proces zagospodarowania terenów rozpoczął się w 2022 roku, kiedy władze austriackie wykupiły część terenów poobozowych, m.in. plac apelowy, baraki SS, młyn do kruszenia kamieni oraz działkę leżącą przed sztolniami Bergkristall. Instytucją odpowiedzialną za te działania jest Miejsce Pamięci Mauthausen (KZ-Gedenkstätte Mauthausen), które w latach 2022-23 przeprowadziło konsultacje dotyczące przyszłego miejsca pamięci. Jako przedstawiciele państw pochodzenia ofiar uczestniczyli w nich również reprezentanci strony polskiej. Ogłoszony w 2023 roku Masterplan (plan generalny) przewiduje renowację i adaptację istniejących obiektów, budowę nowych budynków, rozwój infrastruktury oraz zagospodarowanie przestrzenne terenów otaczających KL Gusen. Realizacja kolejnych etapów inwestycji została zaplanowana na lata 2024-2031. We wrześniu 2024 roku ogłoszono dwuetapowy konkurs na projekt rozbudowy Miejsca Pamięci KL Gusen. Do drugieg etapu konkursu zakwalifikowano 8 projektów. Wyniki mają zostać zaprezentowane latem 2025 roku.