Transparantie over algoritmen en vertrouwen in de overheid

Transparantie over algoritmen en vertrouwen in de overheid

De overheid maakt steeds vaker gebruik van algoritmen om werkprocessen te versnellen en de dienstverlening te verbeteren. Zo ook de politie, bijvoorbeeld met de Slimme Keuzehulp: een algoritmisch aanbevelingssysteem dat het online aangifteproces voor zowel burgers als de politie moet vergemakkelijken en versnellen. Het gebruik van algoritmen door publieke organisaties biedt veel voordelen, zoals efficiëntere en effectievere werkprocessen en dienstverlening. Tegelijkertijd zijn er risico's, zoals bevooroordeelde of ondoorzichtige besluitvorming. Transparantie over algoritmen wordt vaak genoemd als oplossing om inzicht te geven in hoe ze werken, welke data ze gebruiken en welke impact ze hebben. Deze nadruk op transparantie roept echter vragen op. Esther Nieuwenhuizen deed er onderzoek naar.

Op vrijdag 19 september 2025 verdedigde Esther Nieuwenhuizen met succes haar proefschrift Algorithmic transparency in government. A multi-level perspective on transparency of and trust in algorithm use by governments.

In maatschappelijke debatten horen we vaak de optimistische visie dat het transparant maken van overheidsalgoritmen automatisch zal leiden tot vertrouwen. In haar proefschrift onderzoekt Esther Nieuwenhuizen hoe transparantie het vertrouwen van burgers in algoritmegebruik door publieke organisaties, zoals de politie, daadwerkelijk beïnvloedt. Hoewel transparantie vaak wordt genoemd als sleutel tot vertrouwen, is onduidelijk wat dit concreet betekent en hoe het precies werkt. Ze onderzoekt dit in vier deelstudies, aan de hand van een literatuurstudie, documentanalyse, interviews en survey-experimenten.

Geen one-size-fits-all oplossing voor transparantie

Nieuwenhuizen laat allereerst zien dat transparantie een communicatieve functie heeft. Transparantie kan direct leiden tot meer vertrouwen, door burgers en andere belanghebbenden informatie te geven over waarom algoritmen tot een bepaalde uitkomst komen.

Verder heeft transparantie naast een communicatieve functie ook een disciplinerende functie. Doordat publieke organisaties inzicht moeten geven in hun algoritmegebruik, zie je dat ze vaak hun algoritmische processen verbeteren. Dit kan indirect voor meer vertrouwen kan zorgen.

Tot slot laten de bevindingen in het proefschrift zien dat het vormgeven van transparantie moeilijk is. Er is helaas geen one-size-fits-all oplossing. Je kan niet alle doelgroepen (burgers, toezichthouders, journalisten, ngo's, politici en anderen) bedienen met dezelfde informatie. De informatie die je openbaar maakt, moet betekenisvol zijn voor de groep die je wil informeren.

Voorafgaand aan inzet algoritmen nadenken over transparantie

Nieuwenhuizen roept in haar proefschrift op tot transparency-by-design: ze hoopt dat haar inzichten publieke organisaties aanmoedigen na te denken over hoe ze transparant kunnen zijn over de werking en het gebruik van hun algoritmen vóórdat ze een algoritme ontwikkelen en inzetten. Als een organisatie niet kan uitleggen waarom een algoritme tot een bepaald besluit komt, of hoe medewerkers het gebruiken bij besluitvorming, rijst de vraag of ze het überhaupt zouden moeten inzetten.

Meer informatie

Esther Nieuwenhuizen is Senior Inspecteur Politie bij de Inspectie Justitie en Veiligheid en was als promovenda verbonden aan departement Bestuurs- en Organisatiewetenschap (USBO).

U kunt het volledige proefschrift vinden in de Utrecht University Repository.

E.N. Nieuwenhuizen, Algorithmic transparency in government. A multi-level perspective on transparency of and trust in algorithm use by governments.

Ga naar het volledige proefschrift