Stedenschennis van de verdwenen stad

5 november 2025

De Jordaan is misschien wel een van de bekendste buurten van Amsterdam. Dit van origine volks- en arbeidersbuurtje ligt in de westelijke oude binnenstad. Die wijk is nog bijna helemaal intact en is nu een geliefde en populaire woonbuurt met een karakteristieke sfeer.

Karakterloze nieuwbouw

Dat is wel anders in de oude oostelijke binnenstad. Deze werd voor een belangrijk deel gesloopt en vervolgens vervangen door vaak vrij karakterloze nieuwbouw. Het gaat globaal om het gebied van het Mr. Visserplein tot de Czaar Peterstraat. En de Prins Hendrikkade en de Wijttenbachstraat horen er ook bij. Daartussen liggen buurten die grotendeels behouden zijn.

^{Vincent van Rossem op een studiedag over de Nederlandse bouwhistorie en de omgang met het 20ste-eeuwse erfgoed}

Waarschuwing

Vincent van Rossem werkte bij het bureau Monumenten en Archeologie. Hij is nu met pensioen en woont op Texel. Hij heeft een deskundige en scherpe visie op stedelijke schoonheid. Volgens Van Rossem kan het slopen van langzaam gegroeide stadswijken lelijk uitpakken. En daarbij wijst hij op een paar in zijn ogen mislukte ingrepen in het oostelijk deel van het centrum. Volgens hem is daar een in potentie monumentaal stuk van de stad verloren gegaan. Eigenlijk was zijn toespraak een waarschuwing: Wees altijd voorzichtig met de aantasting van het 'stedelijk landschap'.

Viermaal stedenschennis

De sloop en heropbouw van een deel van de oude oostelijke binnenstad noemde Van Rossem stedenschennis. Het Mr. Visserplein, de Valkenburgerstraat, de Grote Wittenburgerstraat en de Wijttenbachstraat zijn daarvan opvallende voorbeelden. Heeft hij gelijk? Kijk met ons mee.

Het Meester Visserplein

^{1859. De Houtkopersburgwal te Amsterdam. Gezien in de richting van het Markenplein, tegenwoordig hetMr. Visserplein. Dit is een 'stereofoto': u ziet 2 keer hetzelfde maar met een bepaalde kijker krijgt u diepte in het beeld}

Hier ziet u duidelijk het kleinschalige en schilderachtige karakter van de oude buurt bij het Mr. Visserplein. Volgens Van Rossem waren de huizen uiteindelijk uitgewoond, maar zeker goed te renoveren. Dit had een romantische wijk kunnen blijven.

^{1920. Jodenbreestraat met op de voorgrond het latere Mr. Visserplein. Op de achtergrond de Zuiderkerk}

De foto hieronder is 60 jaar na de vorige genomen. Dit is een iets andere plek, maar vlakbij. U kunt duidelijk zien dat dit nog altijd een bijzonder mooi stuk stad was. Tot zover alles goed.

^{1970. Aanleg Mr. Visserplein}

Aan het begin van de 20^e eeuw ontstond in Frankrijk het idee van de verkeersrotonde. Het was een manier om de stad te moderniseren voor het autoverkeer. De rotonde was volgens Van Rossem een voorproefje op het Amsterdamse Meester Visserplein.

Over de latere sloop van die buurt zegt hij: 'Wat bezielde die enge mannen in hun donkere pakken die dit besloten? Niemand is blij met de Weesperstraat, het Meester Visserplein is een schandvlek voor de stad, en over de Valkenburgerstraat kunnen we ook maar beter zwijgen. De enige echte remedie is natuurlijk dat we al die verkeersrotzooi opruimen en de stad herbouwen.'

Wat vindt u zelf? Is de rotonde met de inmiddels gesloten tunnels geslaagd?

De Valkenburgerstraat

^{Valkenburgerstraat 65-81. Drie kinderen zitten op een handkar en kijken naar de fotograaf}

De Valkenburgerstraat was een versleten straat in de oude Jodenbuurt. Veel huizen werden onbewoonbaar verklaard en een groot deel van de bewoners verhuisde naar de nieuwe Transvaalbuurt. Van Rossem vindt dat deze buurt prima opgeknapt had kunnen worden. Maar de straat werd eerst verbreed en toen gesloopt voor de aanloop naar de IJ-tunnel.

^{1973. De Valkenburgerstraat, de zuidzijde van het IJ-tunneltraject. De straat is verdwenen}

De Grote Wittenburgerstraat

^{1952. Grote Wittenburgerstraat, hoek voormalige Eerste Wittenburgerdwarsstraat}

Ook de buurt tussen het Scheepvaartmuseum en de Czaar Peterstraat is grotendeels gesloopt. Over deze foto zei Van Rossem: 'Dit is de Grote Wittenburgerstraat nog maar kort geleden. Men behoeft geen makelaar te zijn om te begrijpen dat hier werkelijk een gouden kans voor het oprapen ligt. Dit is de leukste straat van Amsterdam. De volkshuisvesters dachten daar anders over.'

^{1983. Wittenburgerstraat, nieuwbouw. Links de Oosterkerk}

Van Rossem was niet te spreken over deze nieuwbouw: 'Het heet nog steeds de Grote Wittenburgerstraat, maar droeviger kan bijna niet. Hier zien we de nadagen van de strokenbouw. Deze grandioze mislukking zou toch aanleiding moeten zijn om nog eens goed na te denken over stadsvernieuwing.'

Hij pleit consequent voor het herstel van oude huizen. En ook voor het zoveel mogelijk intact laten van karaktervolle wijken als deel van het 'totaalkunstwerk' dat een mooie oude stad vaak is.

De Wijttenbachstraat

^{1930. Wijttenbachstraat met kruising Dapperstraat}

Dit is de Wijttenbachtsraat in de Dapperbuurt. De straat gaat over in de Eerste Oosterparkstraat bij de Linnaeusstraat, bij de drukke kruising. Een straat met een mooi profiel, voortuinen, bomen.

Volgens Van Rossem sloegen eerst de verkeersmensen hun slag en verdwenen de bomen en de voortuinen. Het verkeer moest ruim baan krijgen: 'Over het nieuwe verkeer heeft niemand diep nagedacht, meer dan een enorme plak asfalt is het niet. Tenslotte is ook de stadsvernieuwing door deze straat geraasd.'

Hij vindt het straatbeeld voorlopig 'een magistraal stedenbouwkundig ongeluk'.

^{1989 Wijttenbachstraat. Nieuwbouwblokken. De straat na de stadsvernieuwing}

Zorgvuldiger kijken

Jongere generaties herkennen vaak pas later de schoonheid van bepaalde wijken. Lang was De Pijp een schrikbeeld van mislukte stedenbouw, maar nu is het juist een erg populaire en gewilde buurt. De beoordeling van de kwaliteit van stadswijken blijkt altijd moeilijk. Nu kijken we als gemeente gelukkig veel zorgvuldiger naar het historische erfgoed in de stad. Zo werken we toe naar minder stedenschennis.

Beeld: Stadsarchief Amsterdam

Foto bovenaan is de Wijttenbachstraat met kruising Dapperstraat in 1930

Lees ook

• Bulderende watermonsters en goedkope biertjes: waar zijn de Amsterdamse bruggen naar vernoemd?
• De Collectie | De conciërge van het stadhuis
• Ruim 30 jaar lang tikte de tijd in Amsterdam net iets anders